Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje zasadniczo dwie sytuacje, w których możliwe jest dochodzenie alimentów między rozwiedzionymi małżonkami:
1. Alimenty dla małżonka nieuznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (tzw. zwykły obowiązek alimentacyjny)
2. Alimenty od małżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny)
1. Alimenty dla małżonka nieuznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (tzw. zwykły obowiązek alimentacyjny),
czyli przy następujących rozstrzygnięciach wyroku rozwodowego:
• obustronny brak winy
• wina obojga małżonków
• w razie nieorzeczenia o winie na zgodny wniosek stron
• wina drugiego małżonka
i jeśli małżonek domagający się dostarczenia mu środków utrzymania (alimentów) znajduje się w niedostatku.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem „stan niedostatku występuje wtedy, gdy uprawniony nie jest w stanie własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb” (SN IV CKN 662/00).
Powinien natomiast w pierwszej kolejności w pełni wykorzystać wszystkie możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia własnych usprawiedliwionych potrzeb.
2. Alimenty od małżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny)
w sytuacji, gdy rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, niemające jednak cech niedostatku
Tak więc, jeśli rozwód orzeczono z wyłącznej winy jednego z małżonków, roszczenie alimentacyjne może przysługiwać tylko drugiemu z nich, małżonek uznany za wyłącznie winnego traci uprawnienia alimentacyjne.
Obowiązki alimentacyjne określone w pkt. 1 i 2 powyżej wygasają w razie zawarcia nowego małżeństwa przez rozwiedzionego małżonka uprawnionego do alimentów. Wygasają także z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu, gdy zobowiązanym do alimentów jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia (a więc także w przypadku rozwodu bez orzekania o winie). Jednakże przed upływem 5 lat małżonek uprawniony do alimentów może zgłosić do sądu żądanie – ze względu na wyjątkowe okoliczności – przedłużenia terminu 5 letniego. Te wyjątkowe okoliczności muszą jednak już istnieć w dacie orzeczenia rozwodu. Okres alimentacji w szczególnych sytuacjach może zostać przedłużony nawet na czas nieograniczony. Taką sytuacją szczególną może być na przykład trwałe kalectwo małżonka rozwiedzionego uprawnionego do alimentacji.
Obowiązki alimentacyjne pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami wygasają także wskutek śmierci któregokolwiek z małżonków i nie wchodzą do spadku (nie podlegają dziedziczeniu).